Początki psychoanalizy stworzył i opisał wiedeński lekarz Zygmunt Freud. Dzięki pracy jego uczniów i ich następców psychoanaliza nadal dynamicznie się rozwija. Jest ona fundamentem współczesnej psychologii i podstawą wielu istniejących metod psychoterapeutycznych.
Psychoanaliza zakłada, że na kształtowanie się osobowości, poza czynnikami wrodzonymi i dziedzicznymi, mają wpływ relacje z rodzicami, a także ważne doświadczenia - narodzin, seksualności, miłości i nienawiści, utraty i śmierci - które człowiek napotyka od początku życia. Sposób, w jaki dziecko przeżywa te doświadczenia, tworzy nieświadome wzorce dla uczuć i fantazji, a także dla wszystkich relacji w późniejszym życiu. Mogą one być również źródłem nerwic i zaburzeń osobowości, które powodują problemy w życiu osobistym, społecznym, zawodowym i mogą przejawiać się różnorodnymi objawami, takimi jak lęki, fobie, czynności i myśli natrętne, zachowania impulsywne czy zaburzenia nastroju.
Podstawą psychoanalizy jest założenie, że w umyśle istnieje część nieświadoma i irracjonalna, która determinuje uczucia i zachowanie człowieka. Na tym założeniu opiera się psychoterapia psychoanalityczna jako metoda terapii. Leczenie psychoanalityczne, podobnie jak każde inne, ma na celu przyniesienie pacjentowi ulgi w cierpieniu. Psychoterapeuta nie koncentruje się jednak na usuwaniu objawów cierpienia, tylko szuka jego przyczyn w nieświadomości, sięgając do najwcześniejszych doświadczeń pacjenta i analizując ich wpływ na jego aktualne relacje i zachowanie. Psychoterapia psychoanalityczna jest zatem procesem głębokim i intensywnym, jednak aby mogła przynieść trwałe efekty, musi trwać długo.
Pierwsze kilka spotkań ma charakter wstępnych konsultacji, podczas których rozpoznawane są hipotezy co do problemów pacjenta, a następnie ustala się warunki dalszej pracy. Na początku leczenia nie można określić jego długości. Sesje odbywają się 2-4 razy w tygodniu w stałych godzinach, trwają 50 minut. Psychoterapeuta zachęca pacjenta do wolnych skojarzeń, czyli do wypowiadania wszystkiego, co mu przyjdzie na myśl, do opowiadania snów i fantazji. Dzięki temu można dotrzeć do takich obszarów psychiki, które nie są dostępne w inny sposób. Analizie podlegają myśli i uczucia, również te, które powstają w relacji z psychoterapeutą. W trakcie psychoterapii pogłębia się wiedza o własnym życiu psychicznym, następuje rozwój osobowości i poczucia wewnętrznej wolności. Dzięki temu wzrastają zdolności do nawiązywania długotrwałych głębszych relacji z innymi oraz do twórczego wykorzystywania własnych możliwości. Ujmując to słowami Zygmunta Freuda - człowiek staje się zdolny do miłości i pracy.